Niepełnosprawność człowieka w znaczeniu prawa
Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych termin niepełnosprawności u człowieka oznacza czasowy lub trwały brak możliwości uczestniczenia w życiu społecznym z powodu czasowego lub trwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującego niezdolność do pracy. Zgodnie z kryterium tej ustawy to bark możliwości efektywnego pełnienia ról społecznych i korzystania z przywilejów oraz praw ogólnie przyjętego wzorca. Oznacza to trudność w pełnej aktywności społecznej. Wyznacznikiem niepełnosprawności jest ocena stanu zdrowia człowieka, która zawiera opis niepełnosprawności fizycznej jak i umysłowej oraz przewiduje zdolność do wykonywania podstawowych czynności życiowych a tym samym możliwości samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie1 . W Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych czytamy, że Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje iż osoby niepełnosprawne psychicznie, fizycznie lub umysłowo mają pełne prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji2 , oraz zapewnia prawo do pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturowym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do swych zainteresowań i potrzeb3 . Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych sporządzona w Nowym Yorku dnia 13 grudnia 2006 r. przyjęta w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej przez Prezydenta Bronisława Komorowskiego w dniu 25 października 2012 r. między innymi przywołuje zasady zapisane w Karcie Narodów Zjednoczonych, które uznają przyrodzoną godność i wartość oraz równe i niezbywalne prawa wszystkich członków rodziny ludzkiej za podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie4 . W Konwencji przewidziano również tak ważny element środowiskowy jak „Uniwersalne projektowanie” oznaczające projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. „Uniwersalne projektowanie” nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne5 .
Mimo obowiązujących w Polsce aktów prawnych kontrola Najwyższej Izby Kontroli z lat 2013-2016 z zakresu skutecznego wspierania rozwoju sportu osób niepełnosprawnych wykazała, iż finansowe wsparcie rządowe nie zapewnia możliwości pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w aktywnym życiu społeczno-sportowym a także dostępnie do rekreacji i turystyki w równym stopniu co osób pełnosprawnych. Środki finansowe były zbyt małe, aby zrealizować potrzeby wszystkich podmiotów, które ubiegały się o wsparcie programów upowszechniających sport. Ustalono, że nakład ministerialny na działania promujące w latach 2013-2015 to jedynie 1 mln zł. co stanowi tylko 1% nakładów na sport powszechny i wyczynowy osób niepełnosprawnych. Mały budżet na promocję pociąga za sobą niską skuteczność popularyzacji para dyscyplin sportowych głównie w znaczeniu lokalnym i regionalnym a co za tym idzie brak „uniwersalizacji projektowania” środowiska. Analiza NIK wykazała również niską liczbę trenerów, instruktorów, animatorów i organizatorów sportu osób niepełnosprawnych, co znacznie ogranicza dostęp do różnych dyscyplin sportowych spełniających wymogi i możliwości osób z różnymi niepełnosprawnościami a co za tym idzie brak wyników sportowych tych osób6.
I tak na przykład począwszy od wystawienia 26 zawodników w Zimowych Igrzyskach Paraolimpijskich w Nagano w 1998 r. do Pekinu w 2022 r. gdzie wystąpiło tylko 11 polskich niepełnosprawnych sportowców przez te 24 lata i w sumie 7 zimowych paraolimpiad wszyscy niepełnosprawni polscy sportowcy zdobyli jedynie 3 złote i 6 brązowych medali7 , dla porównania tylko na XVI Letnich Igrzyskach Paraolimpijskich w Tokio w 2020 r. w polskiej reprezentacji znalazło się 89 sportowców z niepełnosprawnością, którzy wspólnie zdobyli 7 złotych, 6 srebrnych i 12 brązowych medali, co uplasowało Polskę na 17 miejscu w rankingu8.
Sejm Rzeczy Pospolitej Polskiej w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych podkreśla w szczególności prawo osób niepełnosprawnych do dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym9 , jednak w życiu codziennym brakuje lokalnych i regionalnych inicjatyw na rzecz rozwoju obecnych jak i nowych dyscyplin sportowych w pełni dostosowanych do ograniczeń jak i możliwości osób z różnymi niepełnosprawnościami.
Ograniczenia w sporcie osób z niepełnosprawnością
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) osobom dorosłym z niepełnosprawnością zaleca aktywność fizyczną przez minimum 150-300 min. w formie umiarkowanej lub minimum 75-150 min. w formie intensywnej. Oprócz tego WHO podkreśla wysoką wartość ćwiczeń wzmacniających wszystkie grupy mięśni przynajmniej 2 razy w tygodniu w zróżnicowanej formie aktywności fizycznej ukierunkowanej na trening funkcjonalny i siłowy o umiarkowanej lub wysokiej intensywności. „Podejmowanie jakiejkolwiek aktywności fizycznej jest lepsze niż jej brak” czytamy w zaleceniach WHO wprowadzonych na początku pandemii Koronawirusa10. Należy sobie jednak odpowiedzieć na pytanie jakie aktywności z jakimi niepełnosprawnościami rzeczywiście może wykonywać dana osoba i czym jest właściwie jest to właściwie dla niej: sportem czy rehabilitacją a może poznawaniem ludzi o podobnym sposobie życia?
Aby mówić o sporcie musi zaistnieć swego rodzaju sprawiedliwość, należy więc sklasyfikować sportowców według ich ograniczeń i tak na przykład w debiutującej w Tokio nowej para dyscyplinie jaką jest Badminton sklasyfikowano 6 kategorii dla zawodników niepełnosprawnych:
- Klasa WH1 grający na siedząco czyli zawodnicy na wózkach z porażeniem kończyn dolnych i/lub tułowia
- Klasa WH2 grający na siedząco o niższym stopniu porażenia kończyn dolnych i/lub niskim stopniu porażenia tułowia
- Klasa SL3 zawodnicy stojący z zaburzeniem równowagi na przykład po amputacji nogi lub z powodu porażenia kończyn dolnych, ale nadal z możliwością zachowania pozycji pionowej, podczas rozgrywki wspomagają się kulą lub protezą
- Klasa SL4 zawodnicy stojący z zaburzeniem równowagi z powodu amputacji nogi i/lub porażenia kończyn dolnych w niższym stopniu z nieznacznie osłabioną równowagą, również mogą się wspomagać protezą
- Klasa SU5 gracze z dysfunkcją kończyn górnych, po amputacji ręki lub niedowładem, zabronione jest używanie protez
- SS6 zawodnicy niskorośli, w kategorii mężczyzn dopuszczalny maksymalny wzrost to 145cm a w kategorii kobiet to 137cm.
Taka klasyfikacja pozwala na rywalizację w pełnym znaczeniu ponieważ uwzględnia podobne sobie ograniczenia, wytycza dokładne zasady na przykład co do wielkości boiska i dzieli zawodników na płeć. Możemy więc mówić o uprawianiu dyscypliny sportowej.
1. Dz. U. 1997 Nr 123 poz. 776
2. Uchwała Sejmu RP z dn. 01 sierpnia 1997 r. par. 1 Karty Praw Osób Niepełnosprawnych
3. Uchwała Sejmu RP z dn. 01 sierpnia 1997 r. par. 1 punkt 10 Karty Praw Osób Niepełnosprawnych
4. Preambuła Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych punkt (a)
5. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych „Artykuł 2 Definicje”
6. KNO.410.003.00.2016 Nr ewidencyjny 194/2016/P/16/023/KNO Informacja o wynikach kontroli ROZWÓJ SPORTU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
7. Dane Polskiego Komitetu Paraolimpijskiego
8. Statystyki GUS z dnia 05 października 2021 r.
9. Uchwała Sejmu RP z dn. 01 sierpnia 1997 r. par. 1 punkt 1 Karty Praw Osób Niepełnosprawnych
10. Zalecenia WHO dla dorosłych osób niepełnosprawnych z roku 2020
